්වා ඇත. මහියංගනය පිළිබද තවත් ප්‍රාග් ඓතිහාසික ප්‍රවාද සටහන් වී ඇත්තේ මහාවංශයටත් වඩා ඉපැරණි සමන්තපාසාදිකා විනය අටුවාවේය. පූජාවලිය, හත්ථවනගල්ල විහාර වංශයේද මහියංගනය පිළිබද සදහන්ව ඇත.

ක්‍රි. පූ. 588 දුරුතු මස පුරපසළොස්වක දා බුදුන් වහන්සේ ලංකාද්වීපයේ ගංගා තීරයෙහි වූ මහා නාග වනයෙහි මහියංගන ථූපය පිහිටන ස්ථානයට වැඩම කළ බවත්, මහානාග වනය යොදුන් තුනක් දිග හා යොදුන් එකක් පළල බව මහා වංශයේ සදහන් වේ. බුදුන් වහන්සේ ලංකාවට වැඩම කරන අවස්ථාවේ ලංකාව තුළ යක්ඛ, නාග, දේව, රාක්ෂ යන ගෝත්‍ර හතරකට අයත් ජන කොට්ඨාශයන් ජීවත්ව ඇත. එම ගෝත්‍ර හතරට අයත් ජනයා සිව්හෙළයන් ලෙස අතීතයේ පටන් හදුන්වා ඇත. එයින් “යක්ඛ” යැයි කියනු ලබන ගෝත්‍රය මහියංගනය ප්‍රදේශය මූලික කරගෙන ජීවත්ව ඇත.

තවද මෙම ප්‍රදේශය ඈත අතීතයේ සිට ආර්ථික වශයෙන් ඉතා වැදගත් පුරාණ වෙළද නගරයක් වශයෙන්ද, රට අභ්‍යන්තර පිහිටි සශ්‍රීක භූමි භාගයක් වූ නිසාද, ස්වදේශික ජනයා බහුල වශයෙන් වාසය කළ ප්‍රදේශයක් ලෙසද හදුනා ගත හැක. ඔවුන් අතර දියුණු ශිෂ්ඨාචාරයක් පැවතිය බවද විවිධ ලේඛන අනුව පැහැදිලි වේ. එමෙන්ම මහියංගනය පිහිටි රට සහ රුහුණු රට වෙන් කරන දේශ සීමාවක්ද විය. එළාර රජුගේ බලකොටු 18 න් ප්‍රබලම බල කොටුව වූයේ මහියංගනයයි. දෙවන අග්බෝ රජු විසින් ඉදි කළ මිණිපේ අමුණ ප්‍රදේශයේ කෘෂිකාර්මික දියුණුවේ මූලාරම්භය වූ බව අපට ඓතිහාසික මූලාශ්‍ර අධ්‍යනය කිරීමෙන් හදුනාගත හැක.

මහියංගනය ඈත අතීයේදී පවා ඉතා වැදගත් සිද්ධස්ථානයක් මෙන්ම ආර්ථික වශයෙන්ද ශක්තිමත්ව තිබූ ප්‍රදේශයක් නිසා විවිධ කාල වලදී ලංකාවට එල්ල වූ ආක්‍රමණයන් වලට ඉතා ප්‍රභල වශයෙන් ලක්විය. එයින් 12 වන සියවසේදී දකුණු ඉන්දීය චෝල ආක්‍රමණ එල්ලවීම පිළිබද වංසත්ථප්පකාසිනියේ සදහන් වේ.

අතීතයේ අදින ලද සිතියම් වල පවා මහියංගනය සලකුණු කර ඇති අයුරු දැකගන්නට ඇත. එයට උදාහරණ වශයෙන් ටොලමි විසින් අවස්ථා දෙකක දී අදින ලද ලංකාසිතියමේ මහියංගනය ද ලකුණු කර ඇති බව දක්නට ඇත.

ඒ් අනුව පෙනී යන්නේ මහියංගනය අතීතයේ පටන්ම සෑම අතින්ම ඉතා වැදගත් දියුණු ප්‍රදේශයක් වූ බවයි.

විවිධපක්ෂීන්, උරගයින්, ක්ෂීරපායී සතුන්, කෘමි සතුන් ආදීන් මෙන්ම විවිධ ශාක වලින් පූර්ණ වූ සොභා සෞන්දර්යයේ තෝතැන්නකි. එමෙන්ම දිශාවන් කීපයකට මධ්‍යගතව පිහිටීම නිසාද මහියංගනය ඉතා වැදගත් භූමි ප්‍රදේශයකි.

ධාතු ස්වල්පයක් සුමන නායකතුමාට දුන් බවත්, එම ජීවමාන කේෂ ධාතු තැම්පත් කර ප්‍රථම වරට සත්රියන් උස ඉදුනිල්මිණි සෑයක් ඉදිකළ බවත් ඓතිහාසික මූලාශ්‍ර වලින් වඩවඩාත් සනාථ වේ.

පසු කළක දී එනම් ඊට වසර 45කට පසු බුදුරජාණන් වහන්සේ පිරිනිවීමෙන් පසුව උන්වහන්සේගේ ශ්‍රී දේහය ආදාහනය කළ අවස්ථාවේ සැරියුත් මහරහතන් වහන්සේගේ ශිෂ්‍යනමක් වන සරභූ මහරහතන් වහන්සේ සෘද්ධියෙන් දැවෙන චිතකයට වැඩම කර බුදුන්වහන්සේගේ ග්‍රීවා ධාතුව රැගෙන ශ්‍රී ලංකාද්වීපයේ මහියංගනයට වැඩමවාගෙනවිත් සුමන නායකතුමා ඉදිකළ චෛත්‍ය තුළම තැම්පත් කර එය වට කොට ‌දොළොස් රියන් උසට මේධෝ වර්ණ පාෂාණෙයන් චෛත්‍යයක් ඉදි කළ බවද ඓතිහාසික තොරතුරු මගින් සනාථ කරනු ලබයි. ඊට පසු කාලයක දේවානම් පියතිස්ස රජුගේ සොහොයුරකු වන උද්ධ චූලාභය නැමැති රජතුමා විසින් මෙම සෑය කලුගල් පාෂාණයෙන් තිස්රියන් කොට විශාල කළ බවත්, නැවත ශ්‍රී ලංකාව එක්සේසත් කළ අනුරාධපුර රාජ්‍ය සමයේ රජකම් කළ දුටුගැමුණු මහ රජතුමාණන් විසින් අසූරියන් කොට මෙම චෛත්‍ය ඉදිකළ බවත් ඓතිහාසික මූලාශ්‍ර මගින් පැහැදිලි වේ.

සුමන සමන් දෙවියන් මහියංගනයේ ඉදුනිල්මිණි සෑය කරවා ඇත්තේ බුදුරජාණන්වහන්සේ පත්කඩය මත වැඩ සිටිමින් ශ්‍රී සද්ධර්මය දේශනා කළ ස්ථානයේය. ඒ් අනුව ශ්‍රී ලංකාවේ අනෙකුත් පූජනීය ස්ථාන වලට වඩා පහත කරුණු හේතුවෙන් මහියංගනය වඩ වඩාත් සුවිශේෂී සිද්ධස්ථානයක් බවට පත්ව ඇත.

ඒ අනුව බුදුරජාණන්වහන්සේ ජීවමාන කාලයේ ඉදිවූ පළමු බෞද්ධ සිද්ධස්ථානය හා ලෝකයේ පළමු බෞද්ධ වෙහෙර මහියංගන චෛත්‍යරාජයාණන් වහන්සේය. එමෙන්ම පළමුවරට බුදුරජාණන්වහන්සේගේ ශ්‍රී සද්ධර්මය ශ්‍රී ලංකා ධරණිතලයේ වාතලයට මුසුවූ පළමු ස්ථානය ද මහියංගනය වේ. එමෙන්ම දෙවිකෙනෙක්, මහරහතන්වහ්නසේ නමක්, රජකනෙක් එක්ව ඉදිකරන ලද ලොව පළමු සෑය වන්නේද මහියංගන චෛත්‍යරාජ්‍යාණනවහන්සේය. තවද නිල්මැණික් වලින්ද, මේදෝ වර්ණ පාෂාණයෙන්ද, කළුගල් පාෂාණයෙන්ද, ගඩොල් පාෂාණයෙන්ද ඉදිවූ ලොව එකම දාගැබ මහියංගන චෛත්‍ය රාජයාණන්වහන්සේය. තවද ශ්‍රී ලාංකිකයකු බුදුරජාණන්වහන්සේගෙන් බණ අසා ශ්‍රී ලංකා ධරණිතලයේදීම සෝවාන් ඵලයට පත්වූ ශ්‍රී ලංකාවේ එකම පුණ්‍ය භූමිය මහියංගන පූජා භූමියයි. සමන් දෙවියන්වහන්සේගේ මූලස්ථානය වශයෙන් සැලකෙන්නේද මහියංගනයයි. ඒ් නිසා සිරිපා කරුණා කිරීමට පෙර බැතිමතුන් මහියංගන සමන් දෙවියන්ගේ මූලස්ථානයට පැමිණ පුදපූජා පවත්වා ආශිර්වාද ගෙන සිරිපා වන්දනා කරයි.

මහියංගන මහ වෙහෙරට අනුග්‍රහය දැක්වූ රජවරු
 උද්ධචූලාභය කුමරු ක්‍රි.පූ. 307 – 267
 දුටුගැමුණු මහ රජු ක්‍රි.පූ. 161 – 137
 වෝහාරිකතිස්ස රජු ක්‍රි.ව. 210 – 232
 පළමුවන ජෙට්ඨතිස්ස රජු ක්‍රි.ව. 267 - 277
 දෙවන සේන රජු ක්‍රි.ව. 839 – 874
 හතරවන කාශ්‍යප රජු ක්‍රි.ව. 885 – 945
 හතර වන උදය රජු ක්‍රි.ව. 938 - 945
 මහා විජයබාහු රජු ක්‍රි.ව. 1055 – 1110
 පළමු වන පරාක්‍රමබාහු රජු ක්‍රි.ව. 1153 - 1186
 නිශ්ශංකමල්ල රජු ක්‍රි.ව. 1187 – 1196
 හයවන පරාක්‍රමබාහු රජු ක්‍රි.ව. 1412 – 1467
 පළමු වන විමලධර්මසූරිය රජු ක්‍රි.ව. 1591 – 1604
 දෙවන රාජසිංහ රජු ක්‍රි.ව. 1635 – 1687
 වීර පරාක්‍රම නරේන්ද්‍රසිංහ රජු ක්‍රි.ව. 1706 - 1739
 ශ්‍රී වීර පරාක්‍රම නරේන්ද්‍රසිංහ රජු ක්‍රි.ව. 1707 – 1739
 කීර්ති ශ්‍රී රාජසිංහ රජු ක්‍රි.ව. 1747 – 1782

මීට අමතරව විවිධ කාල වකවානු වලදී මහියංගනය ප්‍රාදේශීය පාලක රජවරු, රාජ්‍ය අමාත්‍යවරු හා රාජ්‍ය නිළකරුවන් මහියංගන වෙහෙරට නොයෙක් අයුරින් අනුග්‍රහය දක්වා ඇත.

අතර, එහිදී ඇතිවූ කලබලයකදී තම හස්තිපාලක මරා එම අවස්ථාවේදී පිට උඩට නැග සිටි සහයක හස්ති පාලක පිටේ තබාගෙන මහියංගන විහාරයට හස්තිපාලකවරයෙක් නොමැතිව පැමිණ ඇත. එසේ ගෙවාගෙන ආ දුර කිලෝමීටර 52 ක් පමණ වේ.

ඉහත සදහන් කළ අලින් තිදෙනා පිළිබද නිශ්චිත වයසක් කීමට ඔවුන් දැනුවත් නොමැති බව සදහන් කරයි. නමුත් එම අලින් තිදෙනාම ඉතා වයස්ගත අලින් බවත්, එම අලින් 1980 දශකයේ අගදී විවිධ කාලවල මියගොස් ඇත.

පසුව තෙල්දෙණිය ප්‍රදේශයේ පදිංචි ග්‍රාම නිළධාරී ඩබ්ලිව්.එම්. අප්පුහාමී මහතා විසින් 1981 වර්ෂයේ දී “බණ්ඩක්කා අලියා” නැමැති අලියෙකු හා “මැණිකේ ඇතින්න” නැමැති ඇතින්නක පූජාකර ඇත. එම අලියාට “බණ්ඩක්කා” අලියා නැමැති නම පටබැදී ඇත්තේ අප්පුහාමී මහතා විසින් බණ්ඩක්කා වගා කර විකුණා එම මුදල් වලින් එම අලියා මිලදී ගැනීම නිසයි. බණ්ඩක්කා අලියා උසින් අඩි 11 අගල් 6 පමණ උසින් යුතු අතර, වසර 65 ක ආයු ලබා 1998 වර්ෂයේදී මියගොස් ඇත. ඉන් පසුව මැණිකේ ඇතින්න 2014 වර්ෂයේදී අවුරුදු 96 ක කාලයක් ජීවත්ව ඉද මියගොස් ඇත. මෙම ඇතින්න අඩි 10 අගල් 6 ක් පමණ උසින් යුතු අතර, ඕනෑම වැඩකට දක්ෂ බව අදටත් ජීවත්ව සිටින හස්තිපාලක මහතුන් ප්‍රකාශ කරයි. (මෙම අලියා සහ ඇතින්න රැකබලාගත් හස්තිපාලක මහතුන් දැනටත් ජීවත්ව සිටී. මෙම තොරතුරු ඔවුන්ගෙන් ලබා ගන්නා ලදී)

දැනට මහියංගන විහාරයේ “සාලිය” නැමැති අලියාත්, “ඉසුරු” නැමැති අලියාත් ඉතා හොදින් ඇති දැඩි වෙමින් සිටී. සාලිය අලියා 1984 වර්ෂයේදී මහියංගන විහාරයට පූජා කර ඇත්තේ එවකට අග්‍රාමාත්‍ය රණසිංහ ප්‍රේමදාස මැතිතුමා විසින් වන අතර, පූජා කරන අවස්ථාවේ අලි පැටවාගේ වයස අවුරුදු 5 ½ ක් පමණ බව සදහන් කරයි. ඉසුරු නැමැති අලියා 2002 වර්ෂයේදී එවකට අග්‍රාමාත්‍ය රනිල් වික්‍රමසිංහ මැතිතුමා විසින් පූජා කර ඇත. ඉසුරුගේ වයස ඒ වන විට අවුරුදු 5 ½ කි.

මෙම හස්තීන් දෙදෙනා මහියංගන පෙරහැර මංගල්‍යයට මෙන්ම ශ්‍රී දළදා මාළිගාවේ පෙරහැර මංගල්‍ය සදහාත්, ලංකාවේ විවිධ ප්‍රදේශ වල පැවැත්වෙන පෙරහැර සදහාත් තම දායකත්වය නොකඩවා ලබාදෙමින් සිටියි.

පත් වූවාට පසු මහනුවර අස්ගිරි විහාරයේ උරුලැවත්ත පංසලෙන් මහියංගනයට වැඩම කරන විට එතෙක් දැරූ මහනුවර විද්‍යාර්ථ විද්‍යාල්‍යීය සහකාර විදුහල්පති තනතුර ද පසෙකලා ඇත. ඊට හේතු වූයේ මහා සංඝ යතිවරයාණන්වහන්සේ නමකගෙන් ශාසනයට අත්‍යවශ්‍ය මොහොතේදී ඉටුවිය යුතු යුතුකම් හා වගකීම් පිළිබදව උන් වහන්සේ මනා අවබෝධයකින් පසුවූ නිසාය.

ඉන් පසුව උන්වහන්සේ පළමුව මහියංගන විහාරයේ විහාරමන්දිරයේ වහලය ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීමෙන් මහියංගන විහාරයේ අත්‍යාවශ්‍ය සංවර්ධන කටයුතු ආරම්භ කරන්නට විය. උන්වහන්සේගේ එම සංවර්ධන කටයුත්ත ඉතා දැවැන්ත කටයුත්තකි. මේ වන විට එම සංවර්ධන කටයුතු වල වටිනාකම වර්තමානයේ ගණනය කළ විට එය රුපියල් මිලියන 3000 කට වඩා අධිකය.

උරුලෑවත්තේ ධම්මරක්ඛිත නායකහිමිපාණන්වහන්සේ විසින් මහියංගන රාජමහා විහාරයේ සිදුකළ සංවර්ධන කටයුතු අතර,

1. විහාර මන්දිරයේ වහලය ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීම - වර්ෂ 2001
2. මකර තොරණ සහිත ප්‍රධාන මාර්ගය වලාකුළු බැම්මත් සමග ඉදිකිරීම - වර්ෂ 2002
3. බදුලු මාර්ගයට සමාන්තරව අඩි 2800 ක් දිග වලාකුළු බැම්ම ඉදි කිරීම - වර්ෂ 2002
4. දෙමහල් සංඝාවාසය - 2003
5. ධර්ම ශාලාව -
6. ධාතු මන්දිරය
7. ධාතුමන්දිරයේ මුළුතැන්ගේ
8. අටවිසි බුදු මැදුර
9. බෝධීන් වහන්සේගේ රන්වැට
10. කෞතුකාගාරය හා අභ්‍යන්තර නිර්මාණ
11. දෙමහල් විශ්‍රාම ශාලාව 01 ඉදිකිරීම
12. දෙමහල් විශ්‍රාම ශාලාව 02 ඉදිකිරීම
13. ප්‍රතිසංස්කරණය කළ විශ්‍රාම ශාලාව 01
14. ප්‍රතිසංස්කරණය කළ විශ්‍රාම ශාලාව 02
15. විශ්‍රාම ශාලාව සහිත දෙමහල් දහම්පාසල් ගොඩනැගිල්ල
16. තෙමහල් දහම්පාසල් ගොඩනැගිල්ල
17. වීදුරු ආවරණ සහිත පහන් ගෙවල් 03 ඉදිකිරීම,
18. උඩමළුව ඇතුළත මාර්ග පද්ධතිය සංවර්ධනය කිරීම
19. පහත මළුව මාර්ග පද්ධතිය නවීකරණය කිරීමට නායකත්වය ලබා දීම
20. පූජා භූමියේ ඇතුළත හා පිවිසුම් ගේට්ටු පද්ධතිය සකස් කිරීම
21. චෛත්‍ය වම්පස බෝධි ප්‍රාකාරය ඉදිකිරීම
22. බෝධිසත්ව ප්‍රතිමාව නිර්මාණය කිරීම
23. ගොඩවී තිබූ විල්ලුව වැව ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීම
24. විල්ලුව වැවේ වැව් බැම්ම වටා ඇති වලාකුළු බැම්ම නිර්මාණය
25. විල්ලුව වැව මධ්‍යයේ ඇති දූපත නිර්මාණය කිරීම
26. විල්ලුව වැව මැද සීමාමාලකය ඉදිකිරීම
27. විල්ලුව වැවේ වැව මධ්‍ය දූපතට යාමට පාලම ඉදිකිරීම
28. විල්ලුව වැව මධ්‍යයේ අඩි 102 ක් උස පිළිමවහන්සේ ඉදිකිරීමට මග පෙන්වා දීම
29. භූගත විදුලි පද්ධතිය සකස්කිරීම
30. විශාල දාන ශාලාවක් ඉදිකිරීම
31. වාහල්කඩ ඉදිකිරීම
32. මල් වෙළදාම් කරන්නන්ගේ වෙළදසැල් ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීම හා ඉදිකිරීම
33. අටවිසි බෝධි රෝපණ උයනක් ඉදිකිරීම
34. අලි ඇතුන් සදහා ඇත්ගාලක් ඉදිකිරීම
35. සිරිසගබෝ ළදරු සරසවිය ඉදිකිරීම
36. වෘත්තීය පුහුණු මධ්‍යස්ථානයක් ඉදිකිරීම
37. වැසිකිලි 100කින් යුතු සනීපාරක්ෂක පද්ධතියක් ඉදිකිරීම
38. චෛත්‍ය රාජයාණන්වහන්සේගේ මල්ආසන දෙක සහ පේසා වළලු 03 ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීම
39. ඔසු උයන ඉදිකිරීම
40. වැලිමළුව වටා ඇති බැම්ම ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීම
41. උඩමළුව වටා වලාකුළු බැම්ම නවීකරණය කර ඉදිකිරීම
42. පූජාභූමියේ ජල ව්‍යාපෘතියක් සකස්කිරීම
43. පෙරහැර සමයේ ප්‍රයෝජනය පිණිස මංතීරු දෙකක් සහිත ඇලෑවල මාර්ගය ඉදිකිරීමට නායකත්වය ගැනීම
44. පූජා භූමියේ වටරවුම් මාර්ගය කාපට් කිරීමට නායකත්වය ලබා දීම
45. මහියංගන පූජාභූමිය පූජා භූමියක් වශයෙන් 2022 වර්ෂයේදී ගැසට් මගින් ප්‍රකාශයට පත්කිරීමට අදාල කටයුතු සිදුකිරීම
46. පූජාවන් තැන්පත් කිරීම සදහා ශෛලමය විහාර මන්දිරයක් ඉදිකිරීම
47. චෛත්‍ය රාජයාණන්වහන්සේ වටා දුර්වලව තිබූ සාංචි වැට වෙනුවට ශෛලමය සාංචි වැටක් ඉදිකිරීම
48. විහාරීය ඉඩම් හා දේපල සුරක්ෂිත කිරීම

ආදිය ප්‍රධාන වශයෙන් දැක්විය හැකිය.

මීට අමතරව බොහෝ සමාජ සුභසාධන කටයුතු වලද ක්‍රියාකාරීව උන්වහන්සේ තම දායකත්වය ලබා දෙන අතර,

1. දිවයිනේ විවිධ ප්‍රදේශයන් වල දුගී පවුල් සදහා වර්ෂයකට ලක්ෂ 50ක් පමණ වටිනා නව නිවසක් ඉදිකර දීම,
2. මහියංගන රෝහලේ භික්ෂු වාට්ටුවක් ඉදිකිරීම,
3. මහියංගන රෝහලේ බෝවන රෝග පර්යේෂණ ඒ්කකයක් ඉදිකිරීම,
4. රෝහල් සදහා යන්ත්‍ර සූත්‍ර හා අත්‍යවශ්‍ය සෞඛ්‍ය උපකරණ පරිත්‍යාග කිරීම,
5. දිළිදු ජනතාවට වියළි සලාක ලබාදීම,
6. ස්වභාවික ව්‍යසන වලදී දේශීය මෙන්ම විදේශීය ජනයා සදහා ආධාර ලබාදීම
ආදී කටයුතු සමාජ සත්කාර අතර ප්‍රධාන වේ.

මෙම ආගමික හා සමාජීය කටයුතු පිළිබදව හා උන්වහන්සේගේ මනා ධර්මාවබෝධය පිළිබදව ඉමහත් ප්‍රසාදයට පත්වූ තායිලන්ත රජය විසින් එරට මහා චූලාලොන්කාර විශ්ව විද්‍යාලයයෙන් ආචාර්ය උපාධියක්ද 2025 වර්ෂයේ දී පිරිනමන ලදදේය.

05 ක් ද සිදුකරනු ලබයි.

න්සේ විසින් එම වර්ෂයේදීම විහාර මන්දිරයේ ප්‍රතිසංස්කරණ කටයුතු සිදුකරන ලදී.

දැනට චෛත්‍ය මළුවේ ඇති කුඩා විහාරය ඉදිවූ කාල වකවානුව පිළිබදව නිශ්චිත තොරතුරක් සොයාගත නොහැක. එමෙන්ම දැනට චෛත්‍ය මළුවේ ඉදිකර ඇති ශෛලමය විහාර මන්දිරය කළුගල් හා දැව යොදා ගනිමින් ඉදිකර ඇත. එය 2025 වර්ෂයේ මාර්තු මස 09 වන දින විවෘත කරන ලදී. එම විහාරය කරවන ලද්දේ වත්මන් මහියංගන රාජමහා විහාරයේ විහාරාධිපති උරුලෑවත්තේ ධම්මරක්ඛිත නාහිමිපාණන්වහන්සේ විසින්ය.

ගෝඨාභයගෙන් පසු ඊළගට අනුරාධපුරයේ සිහසුනට උරුම වූයේ ඔහුගේ පුත් I වන දෙටුතිස් රජුටය. ඔහුගේ රාජ්‍ය කාලය කි.ව. (267 – 277) වසර දහයකි. එම යුගය මහියංගනයට මෙන්ම මුළු ඌව බිම්තැන්නටම වැදගත් වන්නේ තම පියාගේ ජන්ම භූමිය කෙරේ ඔහු තුළ පැවති අසීමිත ගෞරවයයි. ගෝඨාභය රජු තුළ නොතිබූ ආගමික භක්තියක් සතුවූ හෙතෙම මහියංගන චෛත්‍ය අසළ විහාරයක් ඉදිකර ඇත. එයින් පැහැදිලි වන්නේ ඒ වන විටත් දුටුගැමුණු රජතුමා ඉදිකළ චෛත්‍ය රාජයා නිරුපද්‍රිතව වන්දනා මානයට ලක්වූ බවයි. මෙහි අනෙකුත් වැදගත්කම වන්නේ දෙටුතිස් රජුගේ කාලය වන තෙක් මහියංගනයේ චෛත්‍යට අමතරව විහාරයක් ගොඩ නැගූ රජෙකු පිළිබද සටහනක් නොවීමයි.

ේ විරාජමානව වැඩසිටිනා දෙතිස්ඵල (අෂ්ඨඵල) බෝධීන් වහන්සේ මේ වන විට වසර 2300 කට වඩා වැඩි කාලයක් ඉපැරණි බවයි. ඒ අනුව මේ බෝධීන් වහන්සේ පූජනීයත්වයෙන් පමණක් නොව ‌‌ඓතිහාසිකත්වයෙන්ද ශ්‍රේෂ්ඨ වස්තුවකි.

මෙම අති පූජණීය බෝධීන් වහන්සේට ලෝකවාසී බෞද්ධ ජනතාව මහියංගනන පූජා භූමියට පැමිණ නිරන්තර පුද පූජා පවත්වන අතර, එයින් ඔවුන්ට මානසික, කායික හා අධ්‍යාත්මික සුවයත්, ඔවුන්ගේ ගැටළු වලට බෝධීන් වහන්සේගේ පිහිට ආරක්ෂාවද ලැබෙන බවටත් දැඩි විශ්වාසයක් ඇත.

උපුටා ගැනීම් - මහියංගන වරුණ ග්‍රන්තය, බින්තැන්නේ තතු විත්ති ග්‍රන්ථය

නකදී සමන් දෙවිදුන්ගේ හාස්කම් දැක සමන් දේවාලයේ වාර්ෂික පෙරහැර පවත්වන්නැයි නියෝග කළ බව ද ඒ් සදහා අවශ්‍ය ගම්වර කීපයක් පවරා දුන් බව ද සදහන් කර ඇත. එයින් ගම්‍ය වන්නේ මහියංගන සමන් දේවාලය දෙවන රාජසිංහ යුගය වන විටත් ක්‍රියාත්මකව පැවති බවයි.

සමන් දෙවියන්ගේ නිත්‍ය නේවාසික ස්ථානය රත්නපුර මහා සමන් දේවාලය වුවද, සමන් දෙවියන්ගේ මූලස්ථානය මහියංගන අලුත්නුවර මහසමන් දේවාලයයි. එයට හොදම උදාහරණය ලෙස අතීතයේ පටන් සමන් දෙවියන් උදෙසා කරන යාතිකාවේ එනම්, “සිද්ධ පස්වාන් දහසකට අවසර පස්වාන් දහසකට කීර්ති පස්වාන් දහසකට සිද්ධ ශ්‍රී සුමන සමන් දිව්‍ය රාජෝත්තමයාණන්වහන්සේ සෝවාන් ඵලයට පැමිණියා වූ ඔබ වහන්සේ දිවා ගුහාවට බොල්ලෑගලට ආරූඪ වූ සබරගමුව හිම මාළිගාවට මහියංගන අලුත්නුවර මහා මූලස්ථානයේ ජීවමානව වැඩවාසය කරන්නා වූ ඔබවහන්සේට” යනුවෙන් සදහන් වේ.

සමන් දේවාල භූමියේ මහාලොකු මෑණියන්ගේ කුඩා දේවාලයක්ද පවතී. මහා ලොකු මෑණියෝ යනු සමන් දෙවියන්ගේ සහෝදරියක් බව සදහන් වේ. ඒ් අනුව මහා ලොකුමෑණියන් වහන්සේ සමන් දෙවියන්වහන්සේ සමග එන බොහෝ ඉතිහාස කතා සමග බද්ධව පවතී. තවද සමන් දෙවියන්ගේ හාස්කම් පිළිබදව රජ දවස පටන් බොහෝ කතා අසන්නට ලැබෙනවා මෙන්ම බැතිමතුන් තුළද සමන් දෙවියන් පිළිබද දැඩි විශ්වාසයක් ගැබ්ව ඇත.

සමන් දේවාලය ඉතිහාසගත තොරතුරු අනුව මෙන්ම දැනටත් වෙනම ම බස්නායක නිළමේ වරයකු හරහා පාලනය වේ. බස්නායක නිළමේ වරයා තෝරා පත්කර ගනු ලබන්නේ බදුල්ල දිස්ත්‍රීක්කයේ දේවාලය වල බස්නායක නිළමේ වරුන්ගේ හා බදුල්ල ප්‍රාදේශීය ලේකම් කාර්යාල වල ඡන්දයක් පැවැත්වීමෙන්ය. එසේ පත්වන බස්නායක නිළමේ වරයගේ ධූර කාලය වර්ෂ පහකි.

සමන් දේවාලයටද මහියංගන රාජමහා විහාරය මෙන්ම වෙනම ම පුද පූජාවන්, තේවා කටයුතු සිදුකරනු ලබයි. මේවාගෙන් බොහෝ පූජාවන් හා මංගල්‍යයන් මහියංගන රාජමහා විහාරය සමග බද්ධව පවතී. ඒවා අතර දුරුතු මංගල්‍ය, අවුරුදු මංගල්‍ය, පෙරහැර මංගල්‍ය, කාර්තික මංගල්‍ය වේ. මේ සදහා වෙනම ම නිළකරුවන් ඇත. නිළකරුවන්ගෙන් පැවත එන පරම්පරා මගින් එම චාරිත්‍ර වාරිත්‍ර දිගින් දිගටම අඛණ්ඩව පවත්වාගෙන එනු ලබයි. මීට අමතරව මහියංගන සමන් දේවාලය හා බැදුන පුද පූජාවන් පවතින අතර, ඒවා පිළිබදව සටහනක් ඉදිරියේදී මෙයට එකතු කිරීමට කටයුතු කරන්නෙමු.

වැව ‌ගොඩවී වල් බිහිවී වන අලින්ගේ සහ කිඹුලන්,උරගයන්ගේ රජ දහනක්ව පැවතිණි.. 2013 වර්ෂයේදී මහියංගන විහාරයේ වත්මන් විහාරාධිපති අතිපූජ්‍ය උරුලෑවත්තේ ධම්මරක්ඛිත නාහිමිපාණන්වහන්සේ විසින් වැව හාරා වැව මධ්‍යයේ කුඩා දූපතක් නිර්මාණය කර එහි සීමා මාලකයක්ද, පසු කාලීනව කුඩා සංඝාවාසයක්ද නිර්මාණය කර ඇත.

් වෙනමම ධාතුමන්දිරයක් ඉදිකර එහි සුගන්ධ කුටියට සර්වඥ ධාතූන් වහන්සේලා වැඩම කරවා රන් ආලේපිත කරඩුවක් තුළ තැන්පත් කර ඇත. ඒ් සදහා දෛනිකව උදෑසන 05.30 ට අළුයම පූජාවත්, උදෑසන 09.30 දහවල් පූජාවත්, සවස 06.30 ගිලන්පස පූජාවත් ඇතුළුව දෛනික තේවා කටයුතු 2009 වර්ෂයේ සිට මේ දක්වා අඛන්ඩව උරුලෑවත්තේ ධම්මරක්ඛිත නාහිමිපාණන්වහන්සේ විසින් පවත්වාගෙන එනු ලබයි. මෙම පූජාවන් දිවයිනේ විවිධ ප්‍රදේශ වල පිංවතුන් විසින් දිනයන් වෙන්කරගෙන පවත්වනු ලබයි.

පූජා කටයුතු හා තේවා කටයුතු සදහා ස්වාමීන්වහන්සේලා දෙනමක් හා රාළලා තුන්දෙනෙක්, දානය සකස් කිරීමට මුල්තැන් රාළලා දෙදෙනෙක් හා තේවා කටයුතු සදහා හේවිසි වාදනයට හතරදෙනෙක්, අවශ්‍ය පූජා භාණ්ඩ ගෙන ඒමට එක් අයෙක් මෙම ධාතු මන්දිරයේ කටයුතු සදහා සම්බන්ධ වී ඇත.

ධාතුමන්දිරයේ වැඩ සිටිනා කුටියේ මහ කරඩුවට එක් පසෙකින් පෙරහැර කරඩුවත්, අනෙක් පසකින් ‌බෞද්ධ කටයුතු දෙපාර්තමේන්තුව විසින් පූජා කරන ලද කරඩුවත් වැඩ සිටින අයුරු ධතුමන්දිරය වැදපුදා ගැනීමට පැමිණෙන බැතිමතුන්ට දැක වැදපුදා ගැනීමට හැකිය.

හමු වූ ක්‍රි.ව. 9 – 10 සියවස් වලට අයත් බිතු සිතුවම් සියල්ල අනුරාධපුර කෞතුකාගාරයේ හා ගාල්ල කෞතුකාගාරයේ තැම්පත් කර ඇත්තේ එම දිස්ත්‍රීක්කයන්ගේ උරුමයක් වශයෙනි. මෙහි විශේෂත්වය වන්නේ ශ්‍රී ලංකාවේ චෛත්‍යන්හි ධාතු ගර්භයෙන් හමු වූ ප්‍රථම හා එකම සිතුවම් මේවා බව සනාථ වීමෙන් මේවායේ වටිනාකම දෙගුණ තෙගුණ වන බව සදහන් කරයි.

එමෙන්ම වර්ෂ 900 කට වඩා වැඩි ඉතිහාසයක් ඇති මිණිපේ සෙල්ලිපිය මේ වන විට හානි වී ඇත්තේ එය සුරක්ෂිතව තැන්පත් කිරීමට ස්ථානයක් නොමැති වීමෙන්ය. එයින් සිදුවී ඇති හානිය වන්නේ සෙල්ලිපිය පිහිටුවීමේ අරමුණ කුමක්ද යන්න පැහැදිළිව හදුනාගැනීමට නොහැකි වීමයි.

ඒ අනුව මෙම පුරාවස්තූන් මහියංගන වෙහෙර අරභයා ඒ් ආසන්නව ගොඩනැගුණ පුරාවස්තූන් බව පැහැදිලිය. එම නිසා එහි අනන්‍යතාව ඇත්තේ මහියංගන රජමහා විහාරයටය. එම නිසා දැනට කෞතුකාගාරයක් පූජා භූමිය තුළ ඉදි කර ඇති බැවින් එම පුරාවස්තු මහියංගන පූජාභූමි කෞතුකාගාරයේ ආරක්ෂිතව තැම්පත් කළ යුතු බව විහාරාධිපති නාහිමිපාණන්වහන්සේ ප්‍රධාන සියළු දෙනාගේ මතයයි.

මේ වන විට විහාරාධිපති නාහිමිපාණන්වහන්සේ විසින් නවීකරණය කොට විශ්‍රාම ශාලාවක් බවට පත්කර ඇත.